واقعيّت اين است، كه نمي‏توان به گونه‏اي مشخص نظر داد، كه چرا امامان(ع) كاري را انجام دادند، يا كاري را انجام ندادند، زيرا برخي از فعاليت‏هاي آنان از اسرار الهي است، چنان كه امام حسن(ع) در جواب اشكال به ايشان كه چرا در برابر معاويه صلح كرديد، در حالي كه مي‏دانستيد خلافت حقّ شماست، فرمود: "اگر من از طرف خدا امام هستم، صحيح نيست، كه به رأي و عملكرد من ايراد شود، كه چرا صلح يا جنگ كردم، اگر چه حكمت آن براي شما معلوم نباشد."1 بر اين اساس نمي‏توانيم تمام علت‏هاي نبود، جنگ مسلّحانه با مأمون را بيان كنيم. در عين حال، اين مسئله مربوط به هزار سال پيش است و تاريخ به طور كامل به دست ما نرسيده است. اما مي‏توان برخي از عوامل را با توجه به شناختي كه از مقام امامت و نيز تاريخي كه از امام رضا(ع) در دست ما قرار دارد، چنين بيان كرد: 1- انجام تكليف يا عمل به عهد و پيمان الهي: برخي بر اين عقيده‏اند كه ائمه(ع) در زندگي اجتماعي و سياسي و فردي و عبادي به تكاليفي كه از ناحيه خداي متعال براي آنان از پيش تعيين شده، عمل مي‏كردند، هر چند عمل آنان براي برخي خوشايند نبوده است. جهاد نكردن امام با مأمون از اين مورد خارج نيست. در كتاب شريف اصول كافي بابي آمده و احاديثي به اين مضمون موجود است، كه رفتار ائمه چيزي جز عمل به عهد و پيمان الهي نبوده است.2 2- نقش زمان و مكان در سيره ائمه: برخي معتقدند ملاحظه شرايط زمان و مكان در نوع عملكرد ائمه با حاكمان عصر خود بيشترين تأثير در تصميم‏گيري آنان را داشته است، از اين رو آنها گاهي صلح، قيام، سكوت و برخي از مسئوليت‏ها را در حكومت‏هاي جور پذيرفته‏اند. شهيد مطهري طرفدار اين نظريه است و مي‏گويد: "واقعاً اگر امام حسن(ع) به جاي امام حسين(ع) بود، كار امام حسين(ع) را مي‏كرد و اگر امام حسين(ع) به جاي امام حسن(ع) بود، كار امام حسن(ع) را مي‏كرد.3 جنگ مسلّحانه نكردن با مأمون و پذيرش ولايتعهدي از سوي امام از اين قانون جدا نيست؛ بلكه مي‏توان گفت علّت قيام نكردن امام فراهم نبودن شرايط مناسب بوده است. بررسي اوضاع و شرايط سياسي و اجتماعي عصر امام بيانگر اين معنا است، زيرا حضرت از هر جهت تحت فشار بود. نامه‏هاي متعدّد مأمون به حضرت در دعوت به خراسان،4 فرستادن مأموران براي بردن امام به خراسان، چگونگي وداع حضرت با قبر پيامبر و گريه بلند امام كنار قبر پيامبر(ص)، كراهت حضرت از اين سفر،5 همه شواهدي در اين راستا است، كه براي امام(ع) زمينه قيام فراهم نبوده است. 1. شيخ صدوق، علل الشرائع، قم، داوري، چ اول، بي تا، ج1، ص210. 2. كليني، الكافي، تهران، اسلاميه، چ دوم، 1362ش، ج1، ص 279تا284.(نرم افزار گنجينه نور) 3. شهيد مطهري، سيري در سيره ائمه،انتشارات صدرا، ص 77. 4. صدوق، عيون أخبار الرضا عليه السلام‏، تهران، نشر جهان، چ اول، 1378ق، ج2، ص 149، ح 21. (نرم افزار گنجينه نور) 5. همان، ج2، ص217.